что такое синонимы в казахском языке
Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер
Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Мысалы, елгезек бала – тілазар бала, шабан ат – жүрдек ат, іскер адам – олақ адам, жақсы мінез – жаман мінез, қисық ағаш – түзу ағаш, тату көрші – араз көрші, т.б. Тілімізде антоним сөздер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда көп кездеседі. Мысалы, Ащы мен тұщыны татқан білер, алыс пен жақынды жортқан білер. Аз сөз – алтын, көп сөз – көмір, т.б. Осы мысалдардағы ащы-тұщы, алыс-жақын, аз-көп сөздері – мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылған антоним сөздер.
Омоним – сыртқы тұлғасы: айтылуы, естілуі, жазылуы бірдей, мағыналары әртүрлі сөздер. Сыртқы тұлғасы жағынан омоним сөздер мен көп мағыналы сөздер ұқсас болып келеді. Омоним болудың негізгі белгісі сөздердің арасында мағыналық байланыс болмайды, яғни омоним сөздер әртүрлі мағынада қолданылады, ал көп мағыналы сөздердің арасында мағыналық байланыс болады, көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болып, бір негізден тарайды. Мысалы, Басыңды жоғары көтеріп, аяғыңды жылдам бас деген сөйлемдегі бас сөзі омоним, себебі бірінші бас сөзі адамның дене мүшесі – не? деген сұраққа жауап беретін, заттық ұғым атауы болатын зат есім, екінші бас сөзі – не істе? деген сұраққа жауап беретін қимыл-әрекет атауы болатын етістік. Ал Талдың басына қарлығаш ұя салыпты. Жолаушылар бұлақтың басына келіп демалды деген сөйлемдердегі бас сөзі – көп мағыналы сөз, себебі 1) бір нәрсенің бастау алатын жері деген бірдей мағынаға ие болып тұр; 2) екеуі де бір сөз табынан зат есім болып тұр.
Айтылуы, естілуі, жазылуы әр алуан, мағыналары бір-біріне жақын, жуық мәнді сөздер синонимдер деп аталады. Синонимге тән негізгі белгілер: 1) синоним сөздер әртүрлі дыбысталады; 2) синоним сөздердің мағынасы бір-біріне жақын болып келеді; 3) синоним сөздер бір сөз табынан болады. Мысалы, Апатты аймаққа көмекші, жәрдемші топ келді деген сөйлемдегі көмекші, жәрдемші сөзі бірінің орнына бірін ауыстырып қолдануға болатын, мағыналары бір-біріне жақын, бір сөз табынан болған синоним сөздер. Тілімізде синоним сөздер зат есімдерде, сын есімдерде, етістіктерде және үстеулерде кездеседі.
Зат есімнен
болған синонимдер
Сын есімнен болған синонимдер
Етістіктен болған синонимдер
Үстеуден болған синонимдер
Омонимдер. Синонимдер. Антонимдер
Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Мысалы, елгезек бала-тілазар бала, шабан ат-жүрдек ат, іскер адам-олақ адам, жақсы мінез-жаман мінез, қисық ағаш-түзу ағаш, тату көрші— араз көрші, т.б. Тілімізде антоним сөздер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда көп кездеседі. Мысалы, Ащы мен тұщыны татқан білер, алыс пен жақынды жортқан білер. Аз сөз – алтын, көп сөз – көмір, т.б. Осы мысалдардағы ащы-тұщы, алыс-жақын, аз-көп сөздері – мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылған антоним сөздер.
Омоним – сыртқы тұлғасы: айтылуы, естілуі, жазылуы бірдей, мағыналары әртүрлі сөздер. Сыртқы тұлғасы жағынан омоним сөздер мен көп мағыналы сөздер ұқсас болып келеді. Омоним болудың негізгі белгісі сөздердің арасында мағыналық байланыс болмайды, яғни омоним сөздер әртүрлі мағынада қолданылады, ал көп мағыналы сөздердің арасында мағыналық байланыс болады, көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болып, бір негізден тарайды. Мысалы, Басыңды жоғары көтеріп, аяғыңды жылдам бас деген сөйлемдегі бас сөзі омоним, себебі бірінші бас сөзі адамның дене мүшесі – не? деген сұраққа жауап беретін, заттық ұғым атауы болатын зат есім, екінші бас сөзі – не істе? деген сұраққа жауап беретін қимыл-әрекет атауы болатын етістік. Ал Талдың басына қарлығаш ұя салыпты. Жолаушылар бұлақтың басына келіп демалды деген сөйлемдердегі бас сөзі – көп мағыналы сөз, себебі 1) бір нәрсенің бастау алатын жері деген бірдей мағынаға ие болып тұр; 2) екеуі де бір сөз табынан зат есім болып тұр.
Айтылуы, естілуі, жазылуы әр алуан, мағыналары бір-біріне жақын, жуық мәнді сөздер синонимдер деп аталады. Синонимге тән негізгі белгілер: 1) синоним сөздер әртүрлі дыбысталады; 2) синоним сөздердің мағынасы бір-біріне жақын болып келеді; 3) синоним сөздер бір сөз табынан болады. Мысалы, Апатты аймаққа көмекші, жәрдемші топ келді деген сөйлемдегі көмекші, жәрдемші сөзі бірінің орнына бірін ауыстырып қолдануға болатын, мағыналары бір-біріне жақын, бір сөз табынан болған синоним сөздер. Тілімізде синоним сөздер зат есімдерден, сын есімдерден, етістіктерден және үстеулерден кездеседі.
Зат есімнен
болған синонимдер
Сын есімнен болған синонимдер
Етістіктен болған синонимдер
Үстеуден болған синонимдер
Что такое синонимы в казахском языке
Классификация казахских синонимов
Кульманова Зульфия Бекбулатовна
Магистр филологических наук
По своему виду синонимов делят на постоянные и контекстуальные. Постоянными синонимами называют слово, соотносительность значений которых является вне определенного контекста. Контекстуальные синонимы появляются только в контексте, где они употребляются в переносном значении, поэтому контекстуальные синонимы не должны даваться в словаре.
Основываясь на классификацию В.В.виноградова, мы выделяем три типа синонимов в казахском языке: 1) смысловые синонимы, 2) стилистические, 3) смысло – стилистические.
Богаты синонимами также прилагтельные: алғыр – зерек- ұғымтал – анайы – тұрпайы – дөрекі и т.д. Однако эти синонимы не просто повторяют друг друга. Они дополняют друг друга различными оттенками, определяя и характеризуя то или иное понятие с различных сторон.
Под стилистическими синонимами мы подразумеваем слова, соотносительные по лексическому значению, но различные в стилистическом отношении. Стилистическое отношение слова выявляется посредством сравнения его с нейтральным, общеупотребительным словом. Поэтому при стилистическом синониме всегда должно наличествовать слово, нейтральное в стилистическом отношении. Например, стилистическая окраска синонимов бөрі и итқұс определяется нейтральным словом қасқыр. Соответственно есім и ныспы – словом ат, жейде – словом көйлек.
Стилистические синонимы употребляются и в разговорной, и в устной и в письменной речи.
В разговорной речи бытует множество глагольных синонимов. Например: өлді, қапа болды, дүние салды, сапар шекті употребляются в литературном языке; в устной речи же существует большое количество их стилистических синонимов: қайту,өту, көз, жұму, жан тапсыру, жн беру, мерт болу.
Большая группа стилистических синонимов встречается в самом литературном языке. Большинство слов поэтической речи – это слова потерявшие конкретное значение и ставшие абстрактными. Например, в казахской поэзии сказочный конь батыров называют образно тұлпар – дүлдүл – сайгүлік – сандақ – пырақ.
Смысловые синонимы – это слова, имеющие различные семантические оттенки, существующие внутри одного стиля. Стилистические синонимы относятся к различным стилям языка. Что касается смысло-стилистических синонимов, то они, относясь к различным стилям, отличаются также и своими дополнительными оттенками значения.
В повседневной жизни мы имеем дело больше всего с различными предметами и действиями, и различными качествами, особенностями, признаками этих предметов и действия. Поэтому естественно, что больше всего синонимов встречается в таких частях речи, как существительные, глаголы, прилагательные.
Рассмотрим теперь синонимыв каждой части речи в отдельности. Большинство синонимов с вещественным значением передает абстрактные понятия. Так, например, слово адам когда-то обозначало первого человека, созданного, якобы, богом из глины. Постепенно это слово абстрагировалось, лишаясь своего конкретного значения, и превратилось в синоним слова кісі (человек). Однако с дальнейшим развитием человеческой мысли, знания и опыта стал возмодным и другой процесс – переход абстрактных понятий в конкретные. Например, слова айуандық, иттік, адамгершілік, обозначающие абстрактные понятия, образовались на основе конкретных понятий айуан, ит, адам.
Иногда из одного конкретного понятия может образоваться другое же, конкретное понятие и, таким образом, стать основной для образования нового синонимического ряда. Например, слово қалашы образовалось из слова қала и стало синонимом слова базаршы.
Синонимы существительных, в зависимости от того, отвечает ли на вопрос кто? Или что? – делятся на персональные и неперсональные.
Персональные синонимы – можно подразделить на синоним:
А) связанные с человеческим родом: ана – шеше, халық – ел – жұрт – қауым и т.д.
С) содержащие различные характеристики лиц по их действиям, взаимоотношениям, положению и т.д.; мұрагер – мирасқор, парақор – жемқор, жерлес – елдес, жауынгер – сарбаз,
данышпан – кемеңгер, батыр – ер и т.д.
Персональные синонимы делятся на синонимы, обозначающие:
1) предметы домашнего обихода: кеспе – салма, дорба – қалта, оттық – ақыр
2) анатомические понятия: мұрын – тұмсық, көк бауыр – талақ
Синонимы имен прилагательных. Среди них можно различать синонимы, обозначающие:
2. названиям животных: бас білгі – үйретілген, сүтті – құнарлы – мама, көтерем – ыныршақ и т.д.
3. названия неодушевленных предметов: айқын – анық, бағалы – құнды, маңызды – мәнді, ылди – улама.
4. синонимы общие для названия всех предметов, понятий: аласа – тапал, жаман – нашар, шолақ – келте, жуан – толық, уақ – майда и т.д.
Синонимы глаголов. Во многих языках глагол – самая сложная часть речи и в лексико-семантическом, и в грамматических отношениях. Слова-глаголы связаны всегда с предметами. Значение каждого глагола связано с тем или иным предметом. По своим различным признакам глаголы делятся на несколько групп. В соответствиии с этим, мы различаем синонимы обозначающие:
1) состояние действие: аудару – төңкеру, кесу – қырқу, амандасу – сәлемдесу и т.д.
2) перемещение, передвижение: ақсау – сылту, айдау – қуу, жуау – малтау, сырғанау – тайғанау.
3) состояние предмета: жантаю – қисаю, болдыру – шаршау, есею – марқаю, кедейлену – қайыршылану.
4) различные чувства эмоции : ашулану – шамдану, жылау – еңіреу, жадыра – рахаттану.
5)глагольные синонимы подражательные: алаңдау – елеңдеу, быжынау – құжынау, сораңдау – ербеңдеу.
Список использованной литературы
2) Степанова М.Д. «Теоретические основы словообразования» Учеб. пособие для студентов, М: «Высшая школа» 1984, с 264.
3) Соколовская Ж.П. « Синонимические связи имен прилагательных со значением обобщенной положительной оценки», Автореф. Дисс.раб. канд. Фил.наук, Киев: 1986, с 55-63.
4) Сретенская Е.Е. «Семасиологические исследования и лексикографическое описание глагольной синонимии» Автореф. Дисс. Раб. Канд.фил. наук. М: 1980, с 89.
5) Сулейменова Э.Д. «Казахские и русские языки» Алматы: «Демеу» 1996, с 73.
6) Турьева О. « Сочетаемость прилагательных и их синонимия в современном английском языке» М: 1988, с 1-3.
7) Юсупов У.К. « Сопоставительная лингвистика как самостоятельная дисциплина» в кн. «Лингвистический энциклопедический словарь» М: 1990, с 230.
8) Филлин Ф.П. « Слово и ее значение» М: 2002, №3, с 88-94.
9) Шверова Л.С. « Межуровневая синонимия в научном стиле современного ангийского языка», Одесса: 1989, с 41-43.
Қазақ тілі | Синонимдер
Сөздің дыбысталу мен мағыдасы жағынан салыстырып қара-ғанда, синоним омонимге қарама-қарсы тұрғал лексикалық-се-мантикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа, ды-бысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синоннмдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына катысты болады. Синонимдер мен омонимдер бір қатарга едген сөздердің сад мөлшері жагынан да ала-құла. Қазақ тілілде омонимдік қатарға енген сөздің саны не бары 4 — 5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылады. Синонимдер мынадай иілеріне қарай топтастырылады:1 Сөздід дыбысталуында аз да болса, тұлгалық өзгешелігі болуы қажет.2 Сөздер бір ғана ұрымды білдіруі керек. 3 Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі — сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңгай грамматикалық тұлғада келуі мен контексте бірін-бірі алмастырура болғанда, бір гана сөйлем мушесінің қызметін атқарады синонимдердід қосымша белгілерін қөрсетеді. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы-магынлық бірлестігіне қарай топтастырылады, Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындиқты көр- сетіп, бір гана үгымды білдіретіндіктен, олар синоним деп таны- лады. Синонимдік қатардың магыналық негізі сөздерді өзара жақындатып салыстыру үшін гана емес, сонымен қатар ол; бір-біріне қарсы қойып ерекшслеуге де негіз болады.Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегенмен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта олардың магынасы теп-тең болып тұрады деген сыңар жақ ұғым тумаса керек. Сөз беп сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама түр, бола береді. Алыстың да алысы бар, жақынның да жақыны болады. Сөз мағынасының жақындыгы деген де тым кең ұғым, Мәселен, той—мейрам—мереке—думан—тамаша дегендер баласының қуанышты, қызықты күндерін білдіреді. Бұларды іштей «жалпы халыктық куанышты күндер» (Мейрам-мереке және «жеке семьяның немесе бір ауылдың қуанышты күн, (думан—тамаша) деп екі топқа бөлуге болады. Мұның ішіндегі той деген сөз куанышты күндердің екі тобына да жалпы айтылады. Өйткені бұл сөз кен мағынада да, тар ұғымда да жұмсала береді.
Сол сияқты семірту –шелдену—майлану—тойыну- жуан- дау—толу—қоңдану дегендер жан-жануарлардың арық семіз күйге айналғандыгын білдіретіндіктсн, синоним деп танимыз. Бұларды да мағыналық жақындыгына қарай екі жкке бөліп қарауға келеді: а) Адамга қатысты синоннмдер (жуандау—толу); ә) Басқа жан-жануарларға байланысты ағылатын синонимдер (шелдену—майлану—тойыну—қоңдану), Ал сөзі екі топқа да ортақ болып айтыла бсреді.
Сондай-ак, бағалы—күнды—қымбат деген сындык. Ұғымды білдіретін синонимдердіц де әрқайсысына тән өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен, багалы сыйлық, бағалы киім дегсндегі мағыналық реңк құнды мен қымбат сөзінде жоқ. Құнды пікір де айтылғанмен | бағалы пікір деп айтылмайды. Сонымен синонимдер белгілі бір ұрымды білдіргенімен, олардыд арасында мағына жагынан толық сәйкестік, тепе-теңдік қасиет жоқ деп теледі.
Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердіц тобын сино- нимдік^атар немесе синонимдік ұя_деп атайды. Синонимдік қа- тарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол»сөздерді мағына жағы- нан ұйымдастыруға ұйтқы болатын тірек (ұйытқы) сөз деп_таң- далынып алынады. Мұны тіл білімінде домпнант деп атап жүр, Доминант сөз мәндес сөздерді магыналық жағынан ғана топтас- тырмайды, сонымен бірге синонимдік қатарларды алфавит жүйе- сіне келтіру үшін де үлкен мәнді кызмет атқарады. Доминат сөзді дұрыс анықтап, белгілеп алмай синонимдерді тәртіпке келтіру мүмкін емес. Сондыктан синоним сөздігін жасауда доминат сөзді іріктеп, сұрыптап алуға айрықша көңіл бөлінеді.Доминант сөзге синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі мағына жағынан ең айқын, стильдік мәні жағынан бейтарап, жалпы халыққа соншалықты танымал дегендері ғана таңдалынып алынады.Синонимдік катарға топтастырылатын сөздердің шегін олардың логикалық бірлігіне қарап қана ажыратура болады. Әрбір синонимдік қатардағы сөздер негізінен екі кезеннен өтеді. Алғашқы кезеңде сөздер жалпы мағыналык бірлігіне қарай, ұқсастыру негізінде синонимдік қатарға топтастырылады. Ұқсастыру ұядан туатын жалпы ұғымға бағындырылады. Жеке сөздің қара басындагы өзгешелік бұл кезедде ешбір есепке алынбайды, Мәселе, ас—тамақ—дом—тағам—ауқат дргендер адам баласының жейтін қоректік затын білдіретіндіктен, ең әуелі бір синонимдік қатарға топтастырылады. Бұлардың бір-бірінен ажыратын өзгешсліктерін саралау — екінші кезеңдегі істелетін жұмыс. Синонимдік қатардағы сөздердің ұқсастығын табудан
гөрі олардың бас-басына тән өзгешелігі мен ерекшелігід табу әлде қайда киын жұмыс. ^Синонимдер бір-бірінен мағыналык реңкі жағынан, стильдік мәні жағынан және басқадай сөздермен өзара қарым-қагынасқа түсіп, қолданылуы жагынан үш түрлі белгілері аркылы ажыратылады.
Синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселерге- көңіл аударылады: 1. Синонимдік’ қатарға енгея сөздер мағына жагынан бір-бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін, Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аяз сөзіне карағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің магыналық салмағы күштірек екендігін сезуге болады.Сол сиякты атқыш — мерген, апат — кырғын, белсену — құлшыну дегендердің соңы сыңарлары алдыдғыларынан пәрменді екен-дігін аңғарамыз. 2. Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен ксңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы урыс деген сөзден кең, устаз дегеннін мағынасы мұғалімнен кец. Жа-бу мен кілттеу де сол тәрізді. 3. Синонимдер бір-бірінен мағы-ларының аз-көбіне карай да ажыратылуы мүмкін. Мәселен, ат деген сөз көп магыналы да, ат оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы. 4. Синонимдер марыналарыныд деректі және дсрсксіз болып келуіне карай ажыратылады, Мәселен, маңдай — пешене, іш — кұрсак, бала — перзент, тыгылу — бұқпантайлау дегсндср алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.
5, Синонимдср бір-бірінен ауыспалы мағынада қолдану-қол-данбауына карай да ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашкысы пештің көмепі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен. соңғысы (көмекей) тек адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді. 6. Синонимдср өзді-өзінен туындатып сөз турғызуға қабілетті, я кабілетсіз болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді синонимнің алғашкысынан бір сапар, ұзак, сапар; сапар шегу дегсн бірлі-жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары тіліміздегі сөз тудырудың барлык амалдары арқылы жана сөз жасауға соншалықты кабілетті екендігін байқатады Мысалы. жолай, жолаушы, жолдама,жолдас, жолшыоай, жолак, жолдау, жолбасшы, жолбике, жолжоба, жол-жөнекей, жол соқты, сар жолды, теміржол, азық, жол ашар, жол аяк, жол жүру т. б.
5, Қекесін-мысқыл мәндегі реңктер. Қожаңдау орынсыз қимыл көрсеткенде, тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді білдіреді. 6. Менсінбеушілік,кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек кіндік ер азамат дегеннің орнына, шүйке бас эйел дегеннің орнына, өкпе бала орнына кемітіп айтыла береді.
Қолдану орнын бұзып, керісінше айтылған сөздің бәрі кекесін мән тудырады. Мәселен, сарақ адамды мол қол, мырза десек, сабырсыз адамды сабырлы десек, қорқақ адамды батыр десек тапал адамды бойшац десек, жуан адамды талдырмаш, жіңішке десек, мазақтау немесе әзілдеу болып шығады. Күлкі сөздің тура, дәл мағынасынан тумайды, сөзді астарлап, керісінше ацтудан пайда болады.
Синонимдердің сөз колданысындағы реңктері сөздердің бір- бірімен тіркесу қабілетінен шығады. Мәндес сөздер бірінің тір- кесіп_айтылатын сөзімсн екінші сыңарлары онша көп тіркесе мейтіндігін жиі байқатады. Мәселен, ел мен халық синоним сөз болғанымен, ішіне ел қонды деп айтылады да, ішіне халық қонды деп айтылмайды. Аяқ пен борбай синоним, бірак жер аяғы, кеніді деп айтылады да, жер борбайы кеңіді деп айтылмайды Синонимдер тұрақты тірксстерде ғана емес, еркін сөз тіркесінде де бірдей қарым-қатынаста бола бермейді. Мәселен, биік\пен бойшаң синоним болғанымен, биік адам, бойшаң адам деп ай- гылғаньшен, биік тау деп айтылады да бойшаң тау деп колда- нылмайды. Ер жету мен бой жету дегендер бір ұғым білдіргені мен, ер жету көбінесе ұлға, бой жету тек кана кызга арнайы қолданылады. а
Жалпы алғанда, синонимдерге тән мағыналық стильдік қол- данудағы үш түрлі белгі бір-бірінен онша алшақ жатқан бөлекше дүниелер емсс, өзара тығыз бірлікте болатын ерекше белгілер деп танылады.
‘ Казақ тілі — синонимге өте бай тіл. Синоним кездеспейтін де бір сөз табы жоқ. Барлық сөз табынан да синонимдер былады. Алайда сан мөлшері жағынан келгенде әр сөз табынан синонимге молшылығы әрқалай. Әрбір сөз табынын. синонимдік байлыгы олардың жалпы санымен ғана өлшеніп қоймайды бір катарға топтасқан сөздердің санымен де белгіленеді. Бір катар сөз табы синонимге өте бай (егістік, зат есім, сын есім
-екінші бір сөэ габының синонимі соншалықты кедей (сан
есім),’ я болмаса, бір сөз табынан болған синонимдердің саны бір катарда көп, екінші бір қатарда аз болып келу себебін әр сөз табындағы сөздердің мағыналық, ұғымдық сыр-сипатынан дестіртен жөн. Демек, тілдегі синонимдер барлық сөз табына тән жалпылама кұбылыс емес, бұлар көбіне-көп атауыш сэздердің тобынан жиірек ұшырасатын мағыналық ұқсастықтар деп
түсіну керек. Синонимдер әр сөз табынын өз ішінде де ала-құла. Мәселен, нақтылы зат есімдсрге қарағанда, абстракт ұғымдағы зат есімдер синонимдерге әлдекайда бай. Сапалық сын есімдер-
ге қарағанда, қатыстық сын есімдердің синонимдерді соншама көп. Үстеулік синонимдердің ішіндсгі сан мөлшері жағынан ең молы — сын (бейне) устеулері мсн мезгілдік үстеулер. Ал етіс-синонимдерініи түр-түрінің көптігі соншалық оларды мағына-лык срекшеліктеріне қарай жіктеп бөлу тіптен қиын екендігін көреміз,
Тілдегі синонимдср әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазак тіліпдегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары
_ 1. Синонимдер көп магыналы сөздердің ессбінен жасалған
Мысалы көз — жанар, көз — әгінек, көз — бұлак — бастау — қайнар, арту — асу — озу, арту — көбею — молаю т. б. 2,Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: аффикстер арқылы: ауыздық — сулық, басшы — жетекші жемқор — паракор, өнім — түсім, сүтті — құнарлы, қанағатсыз — тойымсыз, ажарлау — өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы:ақ- сақал — отағасы, еңбакақы — жалақы, доғабас — айылбас ‘т. б.
3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) — жігіт; тағдыр (тәғдир) — жазмыш; отан (уәтан) — ел, туған жер; эскер (ғәскәр) — жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр >бәһалор) — ер; дихан (деһан) — егінші; шэкірт (шагерд) — оқушы; мейман (меһшн) — қонақ; сабақ (собәк) — оқу, т. б.
б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) — өнір — атырап төңірек — маңай, баянды (баян) — түпкілікті — түрақты жасақ (жасаг) — әскер, қол, талқы (талқин) — сарап, шешен соцен, сэцень) — ділмар — сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) — шыпы, шөлмек, шен (чин) — атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) — таразы, сома (сумма) — сан„есеп рет (ряд) — мәртебе т. б.
5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбсйген Мы-салы: ат ұстар — ұл, еркек бала; ауыз басгырық – пара^қара халык, — бұқара; енбекші; сті тірі — пысык, ширақ; қолы ашық — береген, мырза; аяқ асгынан — гайыптан, кенеттен то- сыннап; бір төбе — ерскше, артықша; не бары — барлығы күл-лісі; көзін жогалту — кұрту, жою; шыр біту — ссмірту, кондану т. б.
6. Синоннмдер табу мен эвфемизмдердің есесінен молайған Мысалы: әулие — шешек, ит-қүс — касқыр; жасыл — жай; қолды болу — ұрлану, жоғалу; күн байыды — күн батгы. кешкірді т. б.
Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді: а) мағыналық сино-нимдер. ә) стильдік синонимдср, б) мағыналық-стнльдік сино-нимдер,
Әркайсысының өзіне тән мағыналы; реңкі бар, стильдік жа-ғынан шектелмейтін, тілдегі барлык салада талғаусыз жалпы- лама қолданыла беретін синонимдер мағыналык, сиионимдер деп^аталады. Мысалы: абырой — бедел — кәдір,азайту —алу- кеміту — шегеру, батыл — өжет — өткір т. б. Стильдік синоним— дер деп мағына жағынан ұқсас (тең) бола отырып, бір-бірінен стильдік бояуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің түрлерін амтлмыз. Мысалы: ат— есім—ныспы. жылау—мөңіреу, өкпелеу бұртию, көлік—мінгіш, бірсыпыра—бірғауым, жуас—бұйығы т.б
Тілдегі синонимдср бір-бірітен не мағыналық жағынан,не, стильдік мәні жағынән өзгешеленіп, бірөңкей болып келе бер мейді. Отар кейде әрі мағыналык, әрі стнльдік белгілері арқылы ерекшеленеді. Синоннмдердің осындай түрлерін мағыналық стпльдік синонимдер деп аталады. Мысалы: іздену-тімтіну, мактаншақ — бөспе, такия — төбетей —кепеш, сасу-иісте ну— мүнку —аңқу т. б. Синонимдер ксз кслген тілдін байлығы мен оралымдығын көрсететін сөздік кұрамның құнарлы да мәпді бір саласы. Ана тілінің синонимдік молшылығын емін-еркін мең-геру аркылы ғана көңілдегі көрікті ойды нагыз өз мәиінде бар-лык ренктерімен түгел қамтып жеткізуге мүмкіндік аламыз. Сөз де киюластырып қалаған кірпіш сияқты қиюын тауып қалап,
байлауын тауып ұстату керск1.
Сннонимдср тілдін кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін онын бейнелілігі мен дамығандығын көрсететін көрссткіш деп ессптследі. Қазақ тілі синонимге соншалықты бай. Әркім өзінің ойлаган ойын, көніл күйі мен көзкарасыи нактылы, әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер тілде айырыкша кызмет аткарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз сақка жүгіртіп, тілді сон-шама оралымға келтіреді. Синонимдерді қолданудын тілімізде мынадай негізгі тәсілдері бар:
Алдыңғы сөнлемде немесе катар тұрған тексте бір рст пай-даланган сөзді қайталамас үшін колданылады. Мысалы: Көл тартылар, дария сарқылар, бірак Күнікейдің күші сарқылмас (Ғ. Мүсірепов). Елді бейбіт, жүртты тыныш ет (I. Жансүгіров). Қаладан қашық тұратьш ауылға бәрі қат, бәрі зэру (Ә. Нүр-пейісов).
2. Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне карсы койылып та, са-лыстырылып та, ыңғайластырылып та келе береді. Мысалы: Ақ-тамак жымпса, ол ыржияды, Ақтамақ мырс етсе, ол тарқылдап куледі (Ғ. Мұстафин), Залдың орта тұсында өңкей ажарлы кыз-дар, әрлі әйелдер отыр (3. Қабдолов), Жасыл шөбің, жұмсак көгің Жібек емсй нсмене (С. Сейфуллин).
3. Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету максатылісн, бір-неше синоним қатарма-катар қолданылады. Мысалы: Жылату-шы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болгаіі ст сорлы бола ма? (М, Әусзов). Жау әскерін тәжірибелі. әккі гснералдар баскарады (Т. Ақтанов). Жақып езіліп, еріп, балқып ксткен си-яқты болды (Б. Майлнн). «Қап, бәлем, сені ме!»— деп тісін қай-рап жүрген (Т. Әлімқұлов).
4. Сннонимдерді жекелеп тс, кезектестіріп те. жүптап та, топ-тап та қолданганымыз сиякты оларды косарлап та (косақтап та) пайдаланамыз. Мысалы: күш-қуат, аман-сау, өніп-өсу, ар-ұят, өткен-кеткен, даусыз-талассыз, қоркытып-үркіту т. б. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бүлардьщ білдіретін ұғы-мының көлемі кеңейеді. Мәселен, үлгі-өнеге деген қос сөз бар-лық жақсы қасиетті жинақтап тұрған болса, аэып-тозу деген қос сөз барлық жетімсіздікті топтастырып тұр.
5. Тілімізде скі мондес сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтсді. Мұндай сөз қолданысын тіл білімінде басы артык сөз (излишество) немесе плеонастикалык, сөз тіркесі дсп атайды. Мысалы: кен байтак ел, айдын шалқар
К. Жүбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, 1966, 135-бет. көл, кырмызы кызыл жібек, занғар биік тау, зәулім биік үй қы- зыл жоса қан, нән семіз жылқы, жайдары жарқын мінсз,қыршын жас т,б,
6 Синонимдер жеке сөзден ғана емес, фразалык тіркестерден де жиі ұшырасады. Көңілдсгі көрікті ойды сөзбен кестел айтып берудс фразалык тірксстер тілде орасан зор қызмеі карады. Мэселен, Совет Армиясы 1945 жылы неміс баскыншыларын талкандады дегсн сөйлемдегі талқандады деген сөздің орнына жермен жексен етті, күлін көкке ұшырды десек. сөздің тыцдаушыға әлдеқайда күшті әсер етсді, әрі тартымды дә мә-| нерлі болады.
7. Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, кос соз бен кзс фраза меи фраза күйіпде ғана емес, бір-бірімсн араласкан де де жұмсалады. Мысалы Гулнаш апай ақтарылмады, шешіліп сыр шашпады.
(Т. Әлімкұлов), Жолыққан жанның бәрі де оған ат үсті, асығыс жауап берді (Ж. Жұмақанов). Біреуді бірсуі баса-көктеп, кимелеп барады сатушыға (Г. Мұстафин).
8. Синоннмдсрді қолданудың тағы бір тәсілі — парафраза Мұның мәнісі — жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. Мәселен, Алматы дегеннің орнына Қазақ астанасы,
М. Әуезов дегеннің орнына «Абай жолы» романының авторы Күлэш деудің орнына — қазақтың бұлбұл эншісі деп қолдануға болады.
М. Әуезов «Абай жолы» атты өзінің атақты романында сино- нимдерді қолданудың сан алуан үлгілерін көрсеткен еді. Соның бір нұсқасы мынадай: «осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде үлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қыркын беріп болған күннің ертеңінде Абай қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық деми юқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты такыр, жалтыр биік басына жалғыз шыккан зәулім өскен алып шынар құлады Өмірден Абай кетті». Ұлы жазушы келтірілген үзіндіде Абай деудіц орнына ұлы жан, үлы кеуде, игілік өмір, алып шынар тәрізді тың метафора қолданып, парафраза тәсілімен кеменгер акынға тән ерекше қасиеттерге ден қойгызып, көніл аударткан. Өлді деген жағымсыз катты сөздің орнына дүниеден көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, құлады, кетті дсген( жұмсақ эвфемизмдермен алмастырып отырган. Біздіц ана тіліміз синонимге аса бай, әрі соншалықты оралымды, икемді екендігіне осы фактілсрдің өзі-ак; толық айғақ бола алады.